دکتر عزیز فولادوند
11.03.2022 برابر با 20 اسفند 1400، آلمان
“من داریوش هستم … شاه شاهان … نماینده اهورامزدا”
“بخواست اهورا مزدا من شاه هستم. اهورا مزدا، شاهی را به من عطا فرمود”.
“اهورا مزدا این شاهی را بمن بخشید. اهورا مزدا، مرا یاری کرد تا این شاهی را بدست آوردم”.
آنچه من کردم، همه بخواست اهورا مزدا کردم” […]
داریوش شاه می گوید: “آنچه شد، همه را به خواست اهورامزدا کردم. اهورامزدا مرا یاری کرد تا هنگامی که کار را کردم. اهورامزدا من و خاندان شاهی ام را و این کشور را از زیان دور بدارد.”
نیاکان ما در دوران کهن جهان را چنین می دیدند. کتیبه ها از روزگاران کهن گزارش می دهند. شاید بتوان گفت که این کتیبه، عصارۀ الهیات ِ سیاسی ِ نهاد ِ پادشاهی است. جوهرۀ مشروعییتِ این نهاد، الهی و آسمانی است. خواست اهورامزدا چنین بود، تا شهریاری بر اریکه قدرت نشیند. رعییت خواستی ندارد، او منقاد و مطیع است.
مقاله به چیستی پادشاهی و کیستی شاه عنایت دارد. نوشتار به این پرسش نقب می زند که ریشۀ این نهاد و نماد سیاسی کجاست؟ نهاد ِ شهریاری ایرانی، ته مانده دوران کهن است. شناخت این اندیشۀ سیاسی ِ دوران باستان، ضرورت ِ اکنون ما هم هست. این نهاد ِکهن پیوسته بستر تحولات حیات اجتماعی جامعۀ ما بوده است. تدبیر در باب این نهاد، می تواند گره گشا باشد. بدون عقلانیت ِ نقاد و شناخت چیستی، مبانی و آموزه های این نهاد، پلورالسیم، عدالت و آزادی در مخاطره جدی قرار دارند. خرد و اندیشۀ نقاد، ارزشهای دمکراتیک و پارلمانتالیسم در اندیشه “شهریاری ایرانی” قربانی گردید. شهریاری ـ خداسالاری، مشروعییتی آسمانی دارد. آن چیزی زمینی نیست. ازلی و ابدی چون “ایزدان” است. موهبتی الهی است و فَرِّ ایزدی نگهبان آن. نه از این “سو” که از “آن سوی جهان” آمده است. “تخت تو تاج ِ آسمان، تاج ِ تو فَرِّ ایزدی” (خاقانی). فَرِّ ایزدی، مشمول وراثت هم است. از این رو همیشگی و جاودان است و “در اعقاب ذکور [شاه] نسلا بعد نسل برقرار خواهد بود.” عصارۀ اندیشۀ شهریاری “جاوید شاه” است. شاه جاوید است و این “جاودانگی” ایران را پاینده کند. “پایندگی” ایرانِ در گرو “جاودانگی” شهریار است. شهریار “پرستی” شرط ُ وطن پرستی است. این نهاد از “پرستش”، روزی ستانی کند. “دربار”، پرستشگاهِ این نهاد است. قصرها و کاخها با تالارهای پر شکوه، تجسم ِ الهیات ِ شهریاری و امپراطوری اند. دربار، مرکز آیینی پرستش ِ شاهنشاه است. خادمان دربار، “قبله عالم” را در حلقه دارند. پرده‌نشینی و همنشینی با “صاحبقران” به حشمت آنان می افزاید. “در خلوت شاهی”، تدبیرِ اموراتِ مملکتی می شد.
رع” خدای خورشید“
“رع” ایزد بلند پایۀ مصر باستان است. او خود را از آب باستانی و یا از نخستین گل نیلوفر ِ آبی آفرید. سپس از اولین تپه ها و اقیانوس های بی نظم سر برآورد. او ازلی است و خالق هستی. فرمانروای آسمان است. بر روی زمین حکم می راند. از اشک او مرد و زن خلق شدند. خالق نیل و درندگان و رمه‌ها، فصول و گیاهان. فرعون فرزند اوست. او حاکم مطلق العنان است. تاج “ولایت مطلقه” را رَع، خدای آفتاب، به او “تفویض” کرده است. “رَع” حاکم ِ تمام ِ خدایان است، همچون فرزند ذَکَرش فرعون که “شاه شاهان” است. قدرتش همه جا گسترده و شوکتش حضوری دائم دارد. سُنن، چنین مقرر داشتند که هر شاه ِ مصری، پسر خدای بزرگ آمون باشد. بنا به این سنت، حچپسوت دختر تحوتموس اول، یکباره خود را مَرد و از نسل خدایان معرفی کرد و شجره نامه ای نگاشت، که در آن چنین آمده است: “آمون در میان سِیلی از عطریات بر مادر وی احمسی (Ahmasi) نازل شده و مَقدم او مورد استقبال قرار گرفته، و در آن هنگام که او از احمسی خارج [متولد] می شده، به او گفته است که دختری خواهد آورد که تمام شکوه و نیروی آن خدا در وی جمع خواهد بود.” (ویل دورانت، ج. ص. 231). این گونه شجره نامه های قلابی ـ ایمانی، بستر مشروعییت نهاد شهریاری و فقاهتی گردید. در عصر ما، آریامهر هم از “الهامات” و “معجزات” و “حضرت قائم” برای شجره ایمانی خویش مدد می گیرد. این “الهامات” شاهی هم به ولی فقیه رسید. او در حین قدم گذاشتن به عالم خاکی، نام علی (ع) را فریاد می زده.
دیهیم پادشاهی، عطایی آسمانی
این سنگ نگاره بیانِ نمادین “دین” پادشاهی است. اردشیر بابکان و اهورامزدا سوار بر اسب در مقابل هم ایستاده اند. اولین پادشاه ساسانیان (در سمت راست ِ سنگ نگاره) دیهیم پادشاهی را از اهورامزدا می ستاند. او برگزیده اهورامزدا است. جایگاهی رفیع در آسمانها دارد. مقرر است که به نیابت اهورامزدا در زمین حکم راند. سلطنتش جاوید است. این نقش بر آن است که چیزی را القاء نماید: حاکمییت ِ اردشیر از سوی پروردگار مقرر شده است. جاودانگی او “موهبتی الهی” است. فرمانش، فرمانی اهورایی است. او گوهری فرا زمینی دارد. مشروعیت اردشیر بابکان، فرهمندی اوست. اردشیر به معنای “شاه مقدس” است. او در سرزمین ما، در ترویج ایدئولوژی شاهنشاهی نقش محوری داشته است. او دارنده فرّه ایزدی است. پادشاه، برگزیده خداوند، نگاهبان این سرزمین است. اطاعت از شاه و ستایش او تکلیفی است الهی. نظم سیاسی شهریار، نظمی است کیهانی.
بی حرمتی به شهریاران، به مثابه حرمت شکنی خدایان و برهم زدن نظم کائنات است. جرمی نابخشودنی. همگان شایسته این عطیه ایزدی نیستند. قوم و جماعتی به نام “رعییت” در اقلیم پادشاه، “تابع ظلم” پادشاه است (دهخدا، امثال و حکم). رعییت را نشاید که صلاح کار خویش و مُلک بداند. آنان به سرپرست و راعی نیاز دارند. پادشاه “رعیت پرور” است. او رعییت می پروراند، تا “پروار” برای باج و خراج شوند.
“رعیت به اطفال نارسیده ماند” (مرزبان نامه ). او صغیر است و در قید اطاعت ولی.
اهریمن و دشمن
در سنگ نگاره فوق دو نماد دیگر هم به چشم می خورد. در زیر سُم اسب ِ اهورامزدا، اهریمن منکوب شده، دیده می شود. در زیر سُم اسب ِ ارشیر بابکان، دشمن شکست خوردۀ او، اردوان آخرین پادشاه اشکانیان نقش زمین است. این سنگ نگاره “الهیات سیاسی پادشاهی” را با نمادها بیان می کند. نمادِ چیرگی اهورامزدا بر اهریمن و نماد چیرگی شهریار بر دشمن ِ شهریاری. دشمن، چون اهریمن است. همسنگ اوست. جزای او لگد کوبی، خواری و فلاکت است. دشمن باید کُرنش کند. دشمن ِ شهریار آنکس است که سر به اطاعت ندهد. طغیان کند و کرنش نکند. او “خودی” نیست، دشمن ِ “شاه و میهن” است، “مرتد”، “ضد انقلاب” و “دشمن نظام” است. سنگ نگاره د ر هم آمیختگی شهریار ـ خدا را هم بروشنی نشان می دهد. اهورامزدا بر اهریمن و نمایندۀ او شاه، بر دشمن ِ پادشاهی پیروز می گردد. این در هم آمیختگی (دین و حکومت) پیشینه‌ای کهن دارد. ملایان آن را از شهریاران آموختند. دکترین ولایت فقیه، خوانش خمینی از الهیات سیاسی ِ سلطنت است. منشاء اقتدار ِ حکومت نه مردم بلکه خدایان اند.
آثار نبردی که در آسمان بین اهورامزدا و اهریمن می گذرد، در روی زمین، در عرصه کشاکش قدرت سیاسی نمود می یابد. دین ِشاه، دین دوپارگی است. خیر و شر، حق و باطل، کافر و مؤمن، قوم بربر در مقابل متمدن، قوم پاک و قوم ناپاک، اهورایی و اهریمنی، رعییت و شاه. شاه “دین” خود را جاری می کند. دین او تحمیل است. تحمیل و تبعیض گوهر پادشاهی است. دولت پادشاهی، دولتی دینی است و ضرورتا استبدادی. رواداری و تساهل نداند. با هنجارهای رواداری و تسامح، به مثابه بنیاد یک جامعۀ سالم همسنگ نیست. شروط تبعیض و تحمیل، آتش ِ حسادت، دشمنی، و شرارت است. نفرت از “دیگری” حکم می راند.
تاریخ پادشاهی، تاریخ گسترش نفرتها هم هست. شاه همیشه با “دیگری” در ستیز بوده است. کیش او برتر است. بر دیگران است که اطاعت کنند. شاه با کیش خود، منش مستبدانه را ترویج می کند. “النّاس؛ علی دین ِ ملوکهم”. مردم آیین شاه را سرمشق قرار می دهند. شاه، فرهنگ تحمیل، نامدارایی، کینه و نفرت، چابلوسی و بدسیرتی و پنهانکاری را در میان “ناس” می گستراند. فرهنگ ِ حق کشی، چپاول، قدرت طلبی، بی اخلاقی، اشراف منشی و استبداد، دست پخت، امیر و ولی خودکامه است.
“الهامات و تجلیات”
از دوران کهن تا سال 1352 راه درازی طی شد. در این سال “ذات اقدس همایونی” با اوریانا فالاچی، (مصاحبه‌گر سیاسی برجسته ایتالیایی) از راز ِ سر به مُهری، حجاب برکشید. شاه، ما را شریک ِ تجربۀ “عرفانی” خویش کرد. او اسرارِ هویدا کرد که “… با وجود این، من به کلی تنها نیستم، زیرا نیرویی که دیگران نمی‌بینند، مرا همراهی می‌کند. یک نیروی عرفانی.” این تجربه به همین ختم نمی شود بلکه او “ پیام‌های مذهبی” هم از عالم غیب دریافت می کند. ایشان فروتنانه 49 سال دم فرو بسته و از این سِر چیزی نگفته: “من از پنج سالگی با خدا زندگی می‌کنم، اما از زمانی که الهاماتی به من شد.” چنین به نظر می رسد که فرٌ و موهبت خدائی، گاها در دوران طفولیت به برگزیدگان خدا عطاۀ می شود. شاه، فرّ ایزدی ِ دوران کهن را با ادبیات، و سنت وعرف جاری زمان خویش، چنین ترجمه می کند: “در کودکی دو بار به من الهام شده است یک بار در پنج سالگی و بار دوم در شش سالگی. در نخستین بار من حضرت قائم را دیدم که بنابر مذهب ما غایب شده است تا روزی برگردد و حهان را نجات دهد… من این را می‌دانم زیرا من او را دیده‌ام، نه در رؤیا، در واقعیت، واقعیت مادی، می‌فهمید؟ من او را دیدم، همین. کسی که همراه من بود او را ندید. و کسی هم جز من نمی بایستی او را ببیند، زیرا… آه می‌ترسم منظورم را درک نکنید… الهامات من معجزه‌هایی بودند که کشور را نجات دادند. سلطنت من کشور را نجات داده زیرا خدا به من نزدیک بوده است …”.
محتوی این “الهامات”، برگرفته از کتیبه های دوران باستان است. شاهی “مسلمان”، شاه دوران کهن را از صحنه می راند. “معجزه” به جای فرٌ ایزدی می نشیند. “حضرت قائم” به جای اهورامزدا یا رَع به مدد شاه می آید.
شاه ِ نامشروع نیاز به مشروعییت آسمانی دارد. فریبکاری، سُنتی شاهانه و شیخانه است. وقتی عرصه در زمین تنگ آید، آسمانها فراخ اند. فراخ آسمانها مملو از “تجلیات”، تأییدات الهی و فیض خدایی است. شاه به آسمانها چشم دارد. سال 1352 سال ترور و وحشت هم هست. سال سرکوب و اختناق، سال قَدر قُدرتی “شاه” و تنفر عامه. حفظ ِ سلطنت، بدون “امدادهای غیبی” میسر نگردد. باید چاره ای اندیشید، شاید فرشته های “الهامات و تجلیات” مدد رسان باشند. شاه در این مصاحبه مملو از فیض “الهامات و تجلیات” و غرق در سلوک عارفانه ادامه می دهد: “در این جا لازم و درست است که بعضی‌ها اعدام بشوند. در اینجا ترحم بیهوده است.” این چنین است که او با الهیات سیاسی ِ شهریاری ـ خداسالاری، خود را این گونه می بیند: شاه سایه خدا است. در این روایت ِ آرمانی شهریاری، شاه نماینده خداست، او مَرد است و پاسدار دین، از زمره برگزیدگان است، برتری صفت اوست، نماد قدرت و سرچشمه لطف و عفو است، “سلطنت ودیعه ایست که بموهبت الهی به او تفویض شده است. او برای رسیدن به “تمدن بزرگ” نیازی به شهروند خردگرا، کوشش، پلورالیسم، ارزشهای دمکراتیک، عقلانیت، قانون مداری، چند آوایی، پارلمانتاریسم، تفکیک قوا و جمهور ندارد. “الهامات” و “حضرت قائم” خود اسباب کار را فراهم خواهند کرد.
این چنین بود که محمدرضا، فرٌ ایزدی و آریائی یافت و به مقام خدایگان و شاهنشاه آریامهر “عروج” نمود. “ذات ِ” شاه، اقدس است. او منزه تر، پاکتر، پاکیزه تر است. گوهر فرا زمینی دارد و برترین است. در رتبه “خدایگان” است.
(ابلاغیه هیراد رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی، عطف بـه بـخشنامه شماره 27724-15/7/1344 نخست‌وزیری)
محمد رضا از سال 1349 علاقه وافری به لقب “اعلی حضرت همایون محمد رضا پهلوی آریامهر، شاهنشاه ایران” معطوف داشتند. بنا به امـر مطاع مبارک ملوکانه، رئیس دفتر مخصوص شاهنشاهی به تمام وزارتخانه این فرمان را ابلاغ نمود. واژه ها و القاب، جوهر دینی شهریاری و الهیات سیاسی ِ نهاد سلطنت را بیان می کنند. در این الهیات، شاه و پادشاهی نهادی دینی است. شاه تجلی دو قدرت دینی و سیاسی است. او چون از برگزیدگان خداست، اطاعت از فرامین این تحفه هم، بنا به شرع ِ مقدس واجب عینی است. سرکشی و عناد در شرع، گناه و در قانون جرم است.
شاه موجودی نیمه افسانه ایست. چه وی “دو سرزمین” را داراست: زمین و آسمان. سنن ِ مقدّس شهریاری، مقتضی آن بود که شاه نیمه ای آسمانی دارد. این چنین است که در الهیات سیاسی ِ سلطنت، وقتی که شاه کُشته می شود، یا می میرد، به قتل می رسد، بی کفایت و فاسد است و یا فرار می کند، حَرجی بر او نیست. او در هر حال “پاک و منزه” است. پس از او، نهاد ِ پادشاهی در وارثان ذکور او ادامه می یابد. به دیگر سخن، اهورامزدا یا “صاحب قائم”، پادشاهی را به مرد برگزیده خود عطاء می کند. شایستگی فردی ارجی ندارد، اصل “نژاد شاهی” است. “ژن خوب” حامل ِ این نهاد است.
وانگهی تصاحب ِ موهبت الهی و سایه خدا شدن با تکیه بر شمشیر هم امکان پذیر بود. تاریخ ِ شاهان مملو از چکاک شمشیرها، دسیسه ها، سر بریدن، کور کردن و قتل ِ رقبای سلطنت است. لطف و فرٌ خداوند نصیب فاتح نبرد می گردید. فرٌ ایزدی با دسیسه و کشتار هم به چنگ می آید. فاتح خود را برگزیده می پنداشت و به مقام رفیع پادشاهی برکشیده می شد. سرزمین، بر حول این موهبت و سایه خدایی قرنها اداره می شد.
حلقه وصل
پرسشی طرح می کنیم. آیا نهاد شهریاری ـ خداسالاری در دوران نوین، بستری است مناسب برای تحقق و شکوفایی ارزشهای دمکراتیک؟ آیا نهاد ِ کهن پادشاهی در عصر مدرن، ظرف ِ تحقق ِ حقوق بشر است؟ آیا گسست جامعه ما در 1357 با این نماد، بیان شکست تاریخی اندیشۀ شهریاری مبتنی بر گوهر دینی نیست؟ تجربۀ تاریخی ما، پاسخ این سؤال است: اندیشۀ شهریاری ـ خداسالار ِ باستانی، در شریعت متشرعین باز تولید گردید. در دوران ما، خاندان پهلوی، حلقه وصل ِ “شهریاری خداسالار” با “ولی فقیه” بود. این ارث ِ دوران کهن از طریق نهاد سلطنت به نهادِ کاهنان دین تفویض گردید. “موهبت الهی” دست بدست شده از “اعلیحضرت” به “ولایت فقیه” انتقال یافت. خاندان پهلوی در حراست و انتقال این نهاد دینی به متشرعین، وظیفه تاریخی خویش را ایفاء نمودند.
نهاد ِ پادشاهی درکشور ما، از ادوار کهن تا عصر مدرن، گوهر آسمانی و غیر خاکی خود را حراست کرده است.
ولایت فقیه به مثابه یک دکترین سیاسی، در بستر ِ گفتمان اندیشه شهریاری ظهور کرد و مدون گردید. سه گانه باوری “خدا – شاه – میهن”، به “خدا، قرآن، خمینی، درود بر خمینی” استحاله یافت. فرقی بین دو معبد نیست: دربار و بیت ِ رهبری دو نهاد آسمانی و جلوگاه حضور “قداست” اند. بيت ِ ولی فقيه، با دربار شاه تفاوتی ندارد. وقتی نظام شه محور و مبتنی بر شهریاری خداسالار از هم گسست، از درون آن نظمی مبتنی بر ولی فقیه محور بر جهید.
روان گسیختگی
انسان دوران مدرن، قد کشیده است. سقف کوتاه جهان ِ “ذات اقدس شهریاری” دیر زمانی است فرو ریخته است. عقلانیت و خرد ِ نقاد، همه سنن را به چالش کشیده. پادشاهی ِ سنتی ِ دین گوهر و ولایت ِ شریعت محور، فضایی تنگ برای رهائی و آزادی اندیشه است. استبداد ِ شهریاری و زمختی ِ شریعت، دیگر جواب اکنون ما نیست. پروژۀ سترگ آزادی در قالب ِ تنگ شهریاری و فقاهتی نمی گنجد. ظرف دیگری مهیا باید کرد. نمی توان از جدایی دین و دولت گفت، اما از ایدئولوژی شهریاری ـ خداسالاری دل نَکَند. از “دروازه تمدن” گفت، اما در تثلیث “خدا ـ شاه ـ میهن” گرفتار ماند. نمی توان با زبانی بُرا به ولایت فقیه تاخت، اما چاره را در سنتِ مقدس پادشاهی یافت. گسست از پادشاهی ِ (دین گوهر) شرط ِ گسست از ولایت است. چنین بنظر می رسد که ضرورت حضور شاه برای شیفتگان این نظم سیاسی، امری است ایمانی، حیثییتی و ایدئولوژیک. همچون حضور “ولی فقیه” در منظومه فکری خمینی. عنصر پادشاه و ولی فقیه نه امر سیاسی و عُقلایی، بلکه امری دینی – ایمانی است. شاید به همین دلیل، دلدادگان به دو نهاد ِ شهریاری و ولایی در چنبره احساسات خویش گرفتارند. این رویکرد و باورِ غلط از علائم روان گسیختگی (شیزوفرنی) اجتماعی است.
پروسه نقد و گسستن از سنت با تنشها و بحرانهای روحی همراه است. عقل ِ نقاد اما، نادر است. به نقد کشیدن خویش و تبارِ خویش، تحولی است که شور و شرر می طلبد. لازمۀ “گسست”، تحول است. تحول در منش، اندیشه و نگاه به خویشتن و هستی. تحولی ایمانی. در چنین زیر وزَبر شدن است، که انسان ِ ساختار شکن، سکاندارِ تحولات می گردد. انسان ِ گرفتار در سنتها، خود را “اُبژ”ای یا شیئی بی مقدار می نگردد. هستی او در بندِ سنت است. او نادان و ناتوان است. در نهفته ترین لایه های درونِ او اسارت موج می زند. نگرش سنتی تمام هستی او را محاط می کند. رفتار، هنجار و اندیشۀ افق او بسته و تنگ است. او مِلکی است در تصرف؛ در تصرف سُنت. او انسانی است ناخرسند، “اُبژ”ای است بی مقدار، درمانده و سطله پذیر؛ سلطه سنتها.
به نظر می رسد که گسست از هنجارها و سنن دیرینه، بحران هویت را رقم می زند. شیفتگان نظامهای شهریاری و فقاهتی د ر پروسۀ “گسست” با بحران و تنشهای مهیب روبرو می شوند. بحران ِ مشروعییت، بحران روانشناختی و بحران اندیشه ای. شاید به همین دلیل، توان گسست از چنبره سنن ِ استبدادی شهریاری و فقاهتی را ندارند. نگهبانان قبور و حافظان سنت های کهنه، مویه سرایی می کنند. آنان گوییا از ادراک زمانه کُند تر هستند. اما سیلاب عظیم که آید، همه قبور را می شوید. باور کلاسیک، هنوز سخت جانی می کند: پادشاه و سلطان، “سایه خدا” است، او ولی امر است و اطاعت از او واجب. این نگرش و به تبع آن سپهر اندیشه سیاسی، رویکرد آرمانی ِ ادوار کهن است. تداوم اندیشه شاه ِ آرمانی ـ مزدائی در عصر مدرن، وامدار دکترین شیخ فضل الله نوری است. به باور شیخ “نبوت و سلطنت” مکمل یکدیگرند و تضعیف هر یک از آن دو عنصر، سبب تعطیل اسلام گردد (رساله حرمت مشروطه). او از تضعیف “سلطان اسلام پناه” آزرده خاطر و ملول است و “تعرضات احمقانه نسبت به سلطان مسلمین” توسط مشروطه خواهان را بر نمی تابد. برای شیخ، سلطنت بازوی اجرایی شریعت است. نهاد ِ سلطنت “قوۀ اجراییه احکام اسلام” است. اگر کسی جرأت ِ تمرد نماید و مقدمات انحطاط و فروپاشی “دولت اسلامی” را در سر بپروراند، صبر جائز نباشد. این همان شیفتگی ِ هزیان گونۀ شهریاری و استبداد فقاهتی است. این تعصب خفقان آور دینی و شهریاری پاسخگوی زمانه ما نیست. این فرهنگ، ته مانده عهد ِ خامی و نابالغی انسان است.
راستی با این فقر روحی خوفناک، با این انحطاط فکری و ادبی ِ پرستندگان شاه و مقلدان ِ ولی فقیه چه باید کرد؟ اینان در فرود جهل و مذلت اند. جهشی عظیم چاره درد است: انسان نو، شورشی، نقاد، مملو از “فدا” و عبور کرده از “تحول ایمانی”. انسانی که راه به سوی بالا دارد. تشنۀ فدا کردن و هدیه کردن ِ خویش است. “او همیشه خود را ایثار می کند.” (نیچه). این انسانِ برتر، “ایدئولوژی اول من” را به انقیاد کشانده. آموزۀ “می توان و باید” راهنمای اوست.
انسان نو، عقل نقاد
در روزگار نو، انسان تازه ای قدم به پهنه هستی نهاده است؛ سرکش، نقاد، عملگرا و جسور. این انسان ِ نو، نوعی از شناخت را در جهان برافکند، که تمام هستی در پیشگاه ذهن او “اُبژه” است. “اُبژه” مُسخر اوست، رام اوست، مطیع اوست. از زمان می جهد و پیشی می گیرد. پشت به کیش ِ اکابر و اعاظم و شهریاران دارد. هستی در برابر او رام می شود. ذهن او “سوژه” است. هستی با تمام جلوه هایش موضوع شناخت اوست. “سوژه” در مقابل “اُبژه”. همه چیز باید تسلیم خواست او شود و در مقابل او کُرنش کند. فَسَجَدُوا (2:34). هستی با همه جلالش از علوم طبیعی تا انسانی و روانشناختی اقلیم جولان اوست. او می آفریند، حتی پیروزی بر سرنوشت کور را. حوزه شناخت، کرانه ای را برنتابد. انسان ِنو، پوسته مطلقییت و جزمییت و سنتگرایی را می شکافد. زبان او عُقلایی و ریاضی است. عقل مرجع است. تصاویر و زبان اساطیری دوران کهن را برای کشف هستی، ارج ننهد. نگرش و کیشی نو دارد. ابزارها، مکانیزمها، سنجهای نوین سیاسی ـ اجتماعی، فرهنگی، هنری و مبارزاتی ِ بدیعی را کشف کرده است. هیچ حوزه ای را خارج از دایره شناخت و کنکاش منظم و هدفمد برنمی تابد. عرصه روان و تحول ایمانی را فتح می کند. بلند پرواز است. ذهنییت مدرن او شورشی است. خلاقانه و سامانمند به جهان می نگرد. بازگویی و بازنگری می کند همه پدیده‌ها را، رخدادها را، رفتارها را و انگاشته‌ها را. هیبت این انسان، وامدار آسمانها و خدایان نیست. او در زمین خاکی، کنشگری است جدی. او با وارستگی بر خویش پیروز گشته و سر ِ سامان جهان را دارد. آغازگاه شناخت او، ذهن پرسشگر است. او “فاعل شناسا” ست. تعبدی نیست. خرد، راهنمای اوست. این چنین است که آماده “فدا” هم هست؛ فدای حداکثر”. خرد بر “فدا” گواهی می دهد. او نه در چنگال نیروهای طبیعت و نه در چنگال “خدایان” و شهریاران و نه در چنگال شیوخ و نه در چنگال غرائز اسیر است. او از مناسبات اسیر کننده کالایی رها است. در مقام اراده ای آزاد، برتر، شناسا و خردمند، چیرگی خود را رقم می زند. خود را بر جهان “تحمیل” می کند. مناسبات کهن را در هم می کوبد. باید سنت و قدمت را از هم درید. نظمی نوین آفرید و رستگاری آفرید. در جهان پیشا مدرن، در ادوار کهن، عقل هنوز از بندهای سنت و ایستارها نرهیده است. عقل هنوز به مثابه بنیاد هستی حضور ندارد. ذهنیتی اسطوره ای حکم می راند. سامان اجتماع در دستان “خدایان” و شهریاران و کاهنان معابد است. عقل باید خود را برهاند. عقل باید بر چسبندگیهایش چیره شود، چسبندگیهای محیطی، سُنتی، عُرفی، عاطفی، شاهی و شرعی. این راهی است بسیار صعب و دشوار. در ادوار کهن، “هستی” انسان، معنای دیگری دارد. فضای اندیشه محدود است.
نوستالژی و توتم
در دوران مدرن شاید هنوز در لایه هایی از اجتماع، دلبستگی به شهریاری آرمانی حضور داشته باشد. این حضور اما محصول اندیشۀ نقادانه و شناخت بنیادهای آزادی و دمکراسی نیست. بلکه نشانی از چسبندگی یا “بندگی” است؛ چسبندگی به کهن دورانها، احساسی نوستالژیک است. نوستالژی چیزی است مبهم. ارتباطی است با گذشته. این ارتباط آرامش می دهد. به او “قرار” می دهد. نوستالژی، انسان ِ “بی قرار ِ” شورشی و پرسشگر را رام می کند. نوستالژی مخدر است. نوعی فرار است. فرار از پژوهش، فرا از سنت شکنی، فرار از اتخاذ، اتخاذ تصمیم برای تغییر خود و جهان. جهان ِ اکنون، جهان آینده. نوستالژی نوعی فقر است، فقر ِ اندیشه، فقرِ جسارت، جسارت ِ فداکاری، جسارت چنگ در چنگ شدن با “اکنون”. به باور امانوئل کانت، فقر، مسبب نوستالژی است. مکنت و موفقیت‌های اجتماعی این احساس را از سرِ آدمی می پراند. نوستالژی با مناظر، طعم‌ها، نواه ها، خاطرات، ذمذمه ها و بوهای دوران کودکی برانگیخته می شود. دلچسبی به شهریاری هم یادآور دوران کودکی انسان به شکوه شاهان است. پرستش ِ شاه، ته مانده پرستشهای دوران اولیه انسان است. نوعی “توتم” است؛ توتم قبائل ابتدایی. توتم مقدس است. عقاب، خرس، سگ آبى در آمریکاى شمالى، گاو نر در یونان و مصر، گاو ماده در هندوستان و آفریقا و اسکاندیناوى، گاومیش در جنوب هندوستان و کانگورو در استرالیا. توتم “اقدس همایونی” ته مانده این نظام ِ باورها و سیستم ارزشی است.
نوستالژی مویه کردن است بر مردگان. آنان که نوستالژی شهریاری دارند، بر “مقابر” مویه کنند. چسبندگان به توتم شاهان، به توتم “ولایت فقیه” دردی مشترک را تجربه می کنند. درد از دست دادن.
ضرورت ِ دوران
عبور از گوهر ِ دینی ِ حاکمییت، ضرورت ِ دوران ماست. عقلانی کردن ِ نظم سیاسی با نقدی جدی، مستمر و کشاکش با دو کیش ِ دین گوهر ِ شهریاری و ولایی میسراست. استقرار نظامی دمکراتیک و شایسته انسان ِ نو در گرو گسست از استبداد پادشاهی ـ شیخی است. خارج از این گذاره هیچ اعتمادی را نشاید. پرستش شاه و تقلید از شیخ، برازنده انسان نو نیست.
گسست از این دو نهاد، اولین شرط “همبستگی” است.
دکتر عزیز فولادوند
11.03.2022 برابر با 20 اسفند 1400، آلمان